S.Afrika se vroeë ras-oorloë: Die oorlog van die byl: Xhosa- of Kaffer-oorloë

Hierdie artikel verskyn in Historical Dictionary of the British Empire.

OORLOG VAN DIE BYL

Hierdie oorlog in 1846-47 was die sewende van die nege Xhosa- of ‘Kaffir-oorloë’ in die Kaapkolonie. Tsili, wat gearresteer is vir die steel van ‘n byl, is deur sy vriende gered, maar ‘n Khoikhoi-gevangene aan wie hy gemanacleer is, is tydens die redding dood. Dit was die voorwendsel vir die oorlog, maar die wortels van die konflik was in die vele onopgeloste kwessies van die sesde oorlog in 1834-5. Alhoewel sir Benjamin D’Urban se anneksasie van koningin Adelaide-provinsie deur lord Glenelg herroep is, is ‘n nuwe stelsel van verdrae op die Xhosa-hoofmanne afgedwing. Hulle verdeelde en beperkte gesag kon egter nie altyd hulle desperate mense beheer wat beeste en grond aan die blankes verloor het nie. Met toenemende verarming het enige droogte die situasie vererger. ‘n Groot party blankes was woedend oor die disanneksasie en het voortgegaan om ‘n verowering van die Xhosa en konfiskering van al hul grond te eis. Die harde behandeling en moord op Hintsa (sien artikel) in 1835 was simptomaties van die houding van baie Britse militêre en regeringsamptenare; ‘onbeskaafde’ mense soos die Xhosa kan die beste beheer word deur harde, hooghartige optrede. Xhosa wantroue was baie groot.

Sir Peregrine Maitland het in 1844 as goewerneur aangekom om spanning hoog te vind en die verdragstelsel in duie te stort. Hy het begin om eensydige veranderinge aan die verdrae aan te bring en die hoofmanne noodgedwonge te behandel. Hy was oortuig daarvan dat ‘n voorkomende aanval die Xhosa vinnig sou vestig. Die Tsili-voorval is gebruik as die verskoning om ‘n oorlog teen die Xhosa te loods. Maar die oorwinning was nie so vinnig as wat verwag is nie. Reën het die Britse waens vinnig vasgeval en die Xhosa het al die gras vir die osse en perde verbrand; die Britse aanval het gestuit. Die Khoikhoi-troepe was muiterig as gevolg van lae betaling en lae moraal en koloniale blankes was huiwerig om deel te neem. Boonop het die Xhosa geleer om gevegte te vermy. Die Xhosa het baie suksesse in die vroeë gevegte gehad deur guerrilla-taktieke van tref en vervaag in die bosland aan te neem. Nietemin, net toe hulle nader aan militêre oorwinning gelyk het as ooit tevore, het baie Xhosa-hoofmanne vir vrede gedagvaar. Die Xhosa was honger; ver van oorlog te wil hê soos die valkiesparty onder die blankes beweer het, die mislukking van die oeste die jaar tevore het hulle desperaat vrede nodig gehad. Sommige hoofmanne het ‘n passiewe houding ingeneem en geweier om te veg. Hulle het nie ‘n nederlaag erken nie, maar het bloot probeer terugkeer na die normale lewe. Ander het Britse pogings om hulle te vang ontwyk en die geveg vir ongeveer 18 maande voortgesit. Die sistematiese vernietiging van huise, oeste en voedsel deur Britse magte het egter uiteindelik verdere Xhosa-weerstand onmoontlik gemaak. Sommige krygers was verminder om die velle op hul skilde te eet, en die vroue en kinders het honger ly. ver van oorlog te wil hê soos die valkiesparty onder die blankes beweer het, die mislukking van die oeste die jaar tevore het hulle desperaat vrede nodig gehad. Sommige hoofmanne het ‘n passiewe houding ingeneem en geweier om te veg. Hulle het nie ‘n nederlaag erken nie, maar het bloot probeer terugkeer na die normale lewe. Ander het Britse pogings om hulle te vang ontwyk en die geveg vir ongeveer 18 maande voortgesit. Die sistematiese vernietiging van huise, oeste en voedsel deur Britse magte het egter uiteindelik verdere Xhosa-weerstand onmoontlik gemaak. Sommige krygers was verminder om die velle op hul skilde te eet, en die vroue en kinders het honger ly. ver van oorlog te wil hê soos die valkiesparty onder die blankes beweer het, die mislukking van die oeste die jaar tevore het hulle desperaat vrede nodig gehad. Sommige hoofmanne het ‘n passiewe houding ingeneem en geweier om te veg. Hulle het nie ‘n nederlaag erken nie, maar het bloot probeer terugkeer na die normale lewe. Ander het Britse pogings om hulle te vang ontwyk en die geveg vir ongeveer 18 maande voortgesit. Die sistematiese vernietiging van huise, oeste en voedsel deur Britse magte het egter uiteindelik verdere Xhosa-weerstand onmoontlik gemaak. Sommige krygers was verminder om die velle op hul skilde te eet, en die vroue en kinders het honger ly. maar bloot probeer terugkeer na die normale lewe. Ander het Britse pogings om hulle te vang ontwyk en die geveg vir ongeveer 18 maande voortgesit. Die sistematiese vernietiging van huise, oeste en voedsel deur Britse magte het egter uiteindelik verdere Xhosa-weerstand onmoontlik gemaak. Sommige krygers was verminder om die velle op hul skilde te eet, en die vroue en kinders het honger ly. maar bloot probeer terugkeer na die normale lewe. Ander het Britse pogings om hulle te vang ontwyk en die geveg vir ongeveer 18 maande voortgesit. Die sistematiese vernietiging van huise, oeste en voedsel deur Britse magte het egter uiteindelik verdere Xhosa-weerstand onmoontlik gemaak. Sommige krygers was verminder om die velle op hul skilde te eet, en die vroue en kinders het honger ly.

Maitland is in Januarie 1847 vervang deur sir Henry Pottinger wat die oorlog tot ‘n einde gebring het. Sir Harry Smith, wat diep betrokke was by D’Urban se administrasie in die 1830’s en wat van Indië af teruggekeer het om in Desember 1847 goewerneur te word, het egter die skikking gemaak wat baie soortgelyk was aan D’Urban se benadering in 1835. Smith het die lande herannekseer in 1837 ontkoppel—die ‘Gesedeerde Gebied’ direk na die Kaap en die res van die Koningin Adelaide-provinsie as ‘n aparte keiserlike kolonie genaamd British Kaffraria. Baie blankes, sowel setlaars as amptenare, het blykbaar geglo dat die Xhosa altyd verder oos gestoot kan word; die Xhosa is agtereenvolgens oos van die Groot Vis en toe verby die Keiskammarivier gestoot. In 1835 was die eis om hulle oos van die Kei en selfs verder as die Mbashe te stoot. Maar Smith het besef dat dit onmoontlik was en dat die toenemende desperaatheid van die Xhosa-weerstand verband hou met die ondraaglike opeenhoping en druk wat hulle ervaar het. Brits Kaffraria sou dus hoofsaaklik vir besetting deur die Xhosa gereserveer word. Smith se arrogante en vernederende behandeling van die Xhosa-hoofmanne, veral die Ngqika-hoofman Sandile, het egter in Desember 1850 hernieude oorlog gebring. (Verwysings: JB Peires, The House of Phalo, 1982; CC Crais, White Supremacy and Black Resistance in Pre-Industrial Suid-Afrika, 1991.)

Bron: http://smu-facweb.smu.ca/~wmills/course322/War_of_the_Ax.html

jlamprecht